باغ های ایرانی به عنوان یکی از مهمترین دستاوردهای فرهنگ ایرانی، بازتابی از جهان بینی ایرانیان است. سال‌هاست که بسیاری از محققان ایرانی و خارجی تلاش کرده‌اند تا اشکال، نقش‌ها و چیدمان باغ‌های ایرانی را بررسی کنند و البته الگوی چهارباغ در سطح جهانی به‌عنوان طرح اصلی باغ ایرانی شناخته شده است. الگوی هندسی که نماد جهان بینی کواترنری اسلامی-ایرانی است که در کتب باستانی ذکر شده است.
با توسعه مطالعات و انطباق فضایی این الگو با نمونه‌های متنوع باغ ایرانی، الگوی چهار باغ به الگوی کهن تمام باغ‌های ایرانی تبدیل شد. مطالعات اخیر ایرانیان عموماً نشان داده است که فراتر از تقسیم بندی چهارگانه، باغ ایرانی باغی محوری است که یک محور در آن نقش اساسی در شکل دادن به هندسه باغ دارد.
برای درک مفهوم باغ ایرانی و شناخت بهتر ریشه‌های آن، ابتدا باید به علل تأسیس اولین «چهارباغ» پی برد. بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی، اولین باغی که به شکل چهارباغ شکل گرفت، باغ پاسارگاد بود که توسط کوروش کبیر تأسیس شد.
باغ های ایرانی – بهشتی روی زمین
وقتی برای مدتی زیر آفتاب سوزان هستید، می توانید حس بهشت مانند باغ های ایرانی را تجربه کنید. به محض عبور از دروازه و عبور از دیوارهای باغ متوجه طراوت هوا، دمای خنک زیر سایه، لمس عاشقانه سبزه و صدای مطبوع و ملایم آب خواهید شد. جای تعجب نیست که باغ ایرانی نشان دهنده بهشت است.
واژه pairidaēza که از اوستا، کتاب مقدس قوم زرتشتی، به معنای باغ است. همین کلمه در زمان و مکان سفر کرده است تا به کلمه Paradise در انگلیسی، Paradies در آلمانی و Paradis در فرانسه تبدیل شود.
در واقع این کلمه به معنای باغ عدن و همچنین بالاترین مرتبه بهشت در باور مسلمانان یعنی فردوس، گره خورده است. باغ ایرانی مفهوم عدن یا بهشت روی زمین را تحقق می بخشد. واژه بهشت از ریشه فارسی «پردیس» وارد زبان‌های اروپایی شد که نام باغی زیبا و محصور در پشت دیوارها بود.
تاریخچه باغ های ایرانی
چهار باغ که در لغت به معنای چهار باغ است، باغی مستطیل شکل است که توسط مسیرها یا آبراهه ها به چهار قسمت متقارن تقسیم می شود. کاوش‌های اخیر در پاسارگاد و شوش نشان می‌دهد که تاریخچه چهارباغ در دوره هخامنشیان (550-330 قبل از میلاد) آغاز می‌شود. واضح‌ترین شواهد از پاسارگاد (پایتخت باستانی کوروش کبیر) به دست می‌آید، جایی که عناصر باقی‌مانده از چندین کانال آب سنگی به تعیین نقشه یک باغ بزرگ کمک می‌کند که در سال‌های آخر سلطنت کوروش کبیر بنا شد. 559-30 قبل از میلاد). آن کانال های سنگی طرح کلی دو قطعه باغ مستطیل شکل به هم پیوسته و حدود یک مسیر وسیع را توصیف می کنند که زمانی کل را حداقل از سه طرف محصور می کرد (Stronach, 1978, pp. 107-12).
در دوره ساسانیان (قرن سوم تا هفتم) و تحت تأثیر آیین زرتشتی، باغ‌ها به گونه‌ای طراحی شدند که چهار ربع باغ شبیه چهار عنصر زرتشتی آتش، زمین، آب و هوا و اهمیت جریان آب در آن بود. باغ بیشتر مورد تاکید قرار گرفت زیرا آب در دین زرتشتی عنصر بسیار مقدسی به شمار می رفت.
در دوره اسلامی بیشتر به جنبه زیبایی شناختی باغ ها توجه می شد. بر اساس تصور اسلامی، باغ ایرانی شبیه بهشتی است که در قرآن، کتاب مقدس آمده است. ایرانیان با الهام از تصویر بهشت، بر چهار نهر بهشتی که از میان باغ می‌گذرد تأکید بیشتری می‌کنند.
باغ های ایرانی باید بازدید کرد کدامند؟
مجموعه ای متشکل از 9 باغ های ایرانی از مناطق مختلف ایران به عنوان کانسپت باغ ایرانی که توسط یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت شده انتخاب شد که به طور ملموس بیانگر اشکال متنوعی است که این نوع باغ طراحی شده در طول قرن ها و در شرایط مختلف اقلیمی به خود گرفته است. این باغ‌ها که در زیر به آنها اشاره می‌شود، همگی جزو میراث جهانی یونسکو هستند و نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری طراحی چهارباغ هستند:
پاسارگاد – استان فارس (550 قبل از میلاد)
اگرچه امروزه تصویر یا نقشه خاصی از باغ اولیه پاسارگاد وجود ندارد، اما کاوش‌های انجام شده در محوطه کنونی پاسارگاد نشان می‌دهد که باغ زیبایی در این محوطه وجود داشته که توسط ایرانی‌ها، شاید خود کوروش بزرگ، طراحی شده است. قدیمی ترین سند باغ ایرانی «پرچم برنزی شهداد» است که بین 3500 تا 3200 پیش از میلاد مسیح است. بر روی این صفحه فلزی تصویر الهه ای باستانی و سه زن دیگر در باغی سرسبز به شکل تخته شطرنج نشسته اند که همان نقش چهار باغ ایرانی را نشان می دهد. دوم و خشایارشا نیز در شوش و دیگر شهرها شروع به تأسیس باغ کردند و الگوی باغ های ایرانی در همه شهرها گسترش یافت.
باغ کاخ چهل ستون – اصفهان (هفدهم ق.)
شاه عباس اول، پادشاه صفوی، از تحولات شهرسازی و فعالیت های عمرانی برای تحکیم و تثبیت پادشاهی خود استفاده کرد. او در ساختن کاروانسراها و باغ های ایران بسیار فعال بود تا بتواند مورد لطف مردم قرار گیرد.
باغ کاخ چهل‌ستون که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده، نمونه‌ای نفیس از هنر ایرانی است که توسط نابغه‌ای به نام شیخ بهایی در قرن هفدهم طراحی شده است. این باغ به دستور شاه عباس اول در ضلع جنوب غربی میدان شاهی اصفهان ساخته شد تا بتواند رابطی بین میدان شاهی و خیابان چهارباغ باشد. طبق اسناد تاریخی، شاه عباس دوم برای جشن تاجگذاری خود در وسط باغ قدیمی کاخی بنا کرد که بعدها به عنوان تالار پذیرایی از مهمانان خارجی خدمت کرد.
در زمان حمله افغانها به اصفهان، بیشتر آثار این شهر به ویژه چهل ستون آسیب زیادی دید. جالب است بدانید در زمان قاجار و در زمان ظل السلطان (پسر ناصرالدین شاه) بسیاری از اشیای نفیس کاخ و آینه های آن برای ساخت باغ مسعودیه به تهران منتقل شد!
باغ ارم – شیراز (س نوزدهم)
اگرچه تاریخ دقیق ساخت آن مشخص نیست، اما در سفرنامه‌های سیاحان غربی که در قرن هفدهم و هجدهم از شیراز عبور کرده‌اند، داستان‌های زیادی درباره باغ ارم شیراز نوشته شده است. بنا بر اسناد معتبر تاریخی، این باغ در زمان سلجوقیان به دستور سلطان سنجر ساخته شد، اما این پایان کار نبود و در قرون بعد حاکمان شیراز بخش‌های مختلفی از آن را مرمت کردند.
در عصر قاجار (19 هجری قمری) در زمان ناصرالدین شاه، این باغ جزء املاک سلطنتی شد و در اختیار حاکمان شیراز قرار گرفت، به همین دلیل عمارت جدیدی توسط حسینعلی خان نصیرالملک طراحی و تأسیس شد. .
دو ویژگی منحصر به فرد باغ ارم شیراز، تنوع پوشش گیاهی و معماری به کار رفته در ساخت عمارت است که از مجموعه ای از سبک های مختلف مانند سرستون های ستون هخامنشی، معماری زندیه و تزئینات کاشی کاری بیرونی قاجار پیروی می کند.
باغ فین – کاشان (س شانزدهم)
شاید اگر قتل امیرکبیر در سال 1852 در باغ فین کاشان اتفاق نمی افتاد، به ندرت مردم این باغ و حمام معروف آن را می شناختند. در کتب تاریخ نقل شده است که پیش از حمام و باغ کنونی در این مکان، در زمان آل بویه (قرن سیزدهم) بود که طراحی اولیه باغ توسط غیاث الدین جمشید کاشانی انجام شد. بعدها در اثر زلزله و بار دیگر در اثر حمله مغول به کلی ویران شد تا اینکه در دوران صفویه به مناسبت تاجگذاری شاه اسماعیل مرمت شد و بعدها توسط شیخ بهایی طراحی شد تا به مکانی محبوب برای خانواده سلطنتی صفوی تبدیل شود.
باغ دولت آباد یزد (هجدهم قرن بیستم)
از بی نظیرترین باغ های ایرانی باید به باغ دولت آباد یزد اشاره کرد. این باغ با مساحتی در حدود 70000 متر مربع شامل ساختمان‌ها، حوض‌ها و آب‌نماهای زیادی است. در فضای بین آنها باغ هایی با درختان انار و انگور و گل های زینتی وجود دارد.
علاوه بر این باغ که در فهرست میراث یونسکو به ثبت رسیده است، یک برج بادی نیز وجود دارد که به عنوان بلندترین برج بادی (بادگیر) جهان شناخته می شود. این برج با ارتفاع 33.8 متر، بلندترین برج بادی خشتی شناخته شده جهان است که در اواخر دوره افشار (هجدهم هجری قمری) توسط محمدتقی خان بافقی (معروف به خان بزرگ) ساخته شده است.
محمد تقی خان یکی از چهره های شاخص شهرهای دولت آباد و مهریز است که در اطراف یزد قرار داشتند. وی همچنین قنات پنج کاناله دولت آباد (از قنات باستان مهریز) را تأسیس کرد.
باغ اکبریه – بیرجند (س هجدهم)
یکی دیگر از باغ‌های زیبای ایرانی که در فهرست یونسکو نام‌گذاری شده است، باغ اکربیه بیرجند با وسعت 3.5 هکتار است. کارشناسان زمان باغ را به چهار دوره زندیه، قاجار، پهلوی و پس از انقلاب ۱۳۵۷ تقسیم می‌کنند. به دلیل اهمیت این مکان در بیرجند، در دوره های مختلف تغییرات زیادی در آن ایجاد شد. اما ماجرای باغ اکبریه چیست؟
شهر بیرجند به عنوان اولین شهر ایرانی دارای خط لوله و سیستم زهکشی قدیمی و گسترده شناخته می شود. در زمان سلطنت زندیان (هجدهم هجری قمری) بیرجند به عنوان یکی از شهرهای استراتژیک استان خراسان بزرگ شناخته شد. پس از اینکه ارگ بهارستان مورد استفاده حکومتی و نظامی قرار گرفت، حاکم محلی (علی اکبر خان خزیمه) دستور داد در کنار قنات شهر و در دامنه کوه باقران بنایی زیبا و باشکوه بنا کنند تا بتواند بنای زیبا و باشکوهی را در کنار قنات شهر بنا کنند. هم قدرت خود را به رخ می کشد و هم از شهر محافظت می کند. در آن زمان عمارتی دو طبقه ساخته شد که طبقه اول آن برای خادمان و مهمانان عمومی و طبقه دوم برای زندگی خصوصی و بازدید در نظر گرفته شده بود.
در دوره قاجاریه و پهلوی بناهای مختلفی به مجموعه باغ اکبریه اضافه شد. این بنا در سال های اولیه انقلاب تا اواخر سال 1375 رها شد، اما در همان سال برای ثبت میراث ملی ایران و یونسکو تلاش شد. قسمت های مختلف باغ شامل ورودی مقرنس، عمارت اصلی، فضاهای خدماتی، سه ورودی عمارت، اصطبل و حیاط است.
